Οι διαρκείς εναλλαγές της φυσιογνωμίας της προίκισαν την οδό Πειραιώς με κτηριακό απόθεμα μεγάλης ποικιλίας στο οποίο αντικατοπτρίζονται όλες οι φάσεις από τις οποίες πέρασε και συνεχίζει να περνά ο δρόμος, οι αθρόες όμως κατεδαφίσεις της μεταπολεμικής Αθήνας έχουν στερήσει από την Πειραιώς σημαντικά κτήρια τα οποία ήταν κομμάτι της αρχιτεκτονικής, πολιτιστικής και πολιτικής της κληρονομιάς. Ακολουθούμε λοιπόν το αθηναϊκό κομμάτι του άξονα της οδού Πειραιώς αναλογιζόμενοι τις συνεχείς μεταμορφώσεις της, σταματώντας σε τέσσερα εξαφανισμένα σήμερα τοπόσημα της, κληρονομιά της εποχής του νεοκλασικισμού που χάθηκε κάτω από την μεταπολεμική ανοικοδόμηση.
Ξεκινώντας έναν περίπατο από την Πλατεία Ομονοίας και ακολουθώντας την οδό Πειραιώς, το βλέμμα ενός αθηναίου του 19ου αιώνα θα σταμάταγε αρχικά στο Μέγαρο Μουρούζη, που βρισκόταν απάνω στο όριο της πλατείας. Χτισμένη σε σχέδια του καθηγητή του Πολυτεχνείου Ιωάννη Σέχου το 1868 για λογαριασμό του εύπορου Αθηναίου Κωνσταντίνου Μουρούζη, η οικία Μουρούζη ξεχώριζε από αντίστοιχα κτήρια της εποχής της για τον επιτηδευμένα μνημειακό της χαρακτήρα, που τον όφειλε κατά κύριο στις δύο απομιμήσεις ιωνικών ναΐσκων που έπαιζαν τον ρόλο τον μπαλκονιών στην πρόσοψη της, όσο και στο βάθρο του ισογείου της.
Μέγαρο Μουρούζη (φωτο Μάνος Μπίρης, Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμ, "Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα")
Χαρακτηρισμένο από τον Μάνο Μπίρη σαν «πρωτοπόρο έργο της ακμαίας φάσης του αθηναϊκού κλασικισμού» και φημισμένο για την πολυτέλεια και την κατασκευαστική του ποιότητα, καθώς η ανέγερση του συμπίπτει με την εισαγωγή και την καθιέρωση περισσότερων τεχνικών μαθημάτων στην αρχιτεκτονική σχολή του Πολυτεχνείου, το Μέγαρο Μουρούζη κατεδαφίστηκε κατά την δεκαετία του 1960, δίνοντας αρχικά την θέση του στο ξενοδοχείο King Minos, και εν συνεχεία στο ξενοδοχείο Acropol. Η μοίρα του Μεγάρου Μουρούζη αντικατοπτρίζει πλήρως την μεταπολεμική μεταλλαγή ολόκληρης της Πλατείας Ομονοίας και την αντικατάσταση του νεοκλασικού περιγράμματος της από πολυώροφα κτήρια γραφείων και ξενοδοχείων, με λίγες σχετικά εξαιρέσεις.
Άλλη μια άποψη του Μεγάρου Μουρούζη
Ένα ακόμα κτήριο της οδού Πειραιώς, που αν και ολότελα εξαφανισμένο σήμερα αποτέλεσε για χρόνια κομμάτι της μυθολογίας της, ήταν η οικία του γιατρού Τσοποτού, στο τρίστρατο των οδών Πειραιώς, Μενάνδρου και Βούλγαρη. Η μορφή του οικοπέδου οδήγησε τον αρχιτέκτονά του στο να σχεδιάσει μια μίμηση του χορηγικού μνημείου του Λυσικράτη, η οποία λειτουργούσε ως σύνδεση των δύο γωνιακών όψεων του κτηρίου. Πρόκειται για μία λύση που χρησιμοποιήθηκε αρκετά ευρέως στην Αθήνα των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, με πιο αναγνωρίσιμα σωζόμενα δείγματα της το κτήριο του Μουσείου Φρυσίρα στην Πλάκα και τον Φάρο των Χαυτείων, στη διασταύρωση Αιόλου και Σταδίου.
Οικία Τσοποτού
Η οικία Τσοποτού ανήκε στον ασυνήθιστο για τα αθηναϊκά δεδομένα τύπο νεοκλασικού σπιτιού με πλάγια αετωματικά στοιχεία, μια μορφολογία δείγματα της οποίας συναντούσε συχνά κανείς επί της οδού Πειραιώς. Έναν αιώνα μετά την ανέγερσή της, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η οικία Τσοποτού κατεδαφίστηκε έχοντας ωστόσο προλάβει να απαθανατιστεί ζωγραφικά από τον Νίκο Εγγονόπουλο ο οποίος το ζωγράφισε, μαζί με άλλα αθηναϊκά κτήρια, κατόπιν παραγγελίας του συλλόγου «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη».
Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα (φωτο Σύλλογος Φίλων Ιδρύματος Χατζηκώνστα)
Από τα πλέον χαρακτηριστικά κτήρια της οδού Πειραιώς στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, το Ορφανοτροφείο του Ιδρύματος Χατζηκώνστα σχεδιάστηκε από τον Ερνέστο Τσίλλερ κατά την δεκαετία το 1890 και δεν ολοκληρώθηκε πριν το 1903. Παρόλο που η αρχική στέγαση του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα κατά τα μέσα του 19ο αιώνα στην περιοχή του Μεταξουργείου ουσιαστικά υπήρξε η αρχή της εκβιομηχάνισης της οδού Πειραιώς, με αφετηρία τα εργαστήρια που διέθετε το ίδρυμα για την εκπαίδευση των τροφίμων του, ο Τσίλλερ στέγασε το Ορφανοτροφείο σε ένα κομψό νεοκλασικό κτήριο με εντυπωσιακό αίθριο. Ωστόσο, ήδη από την εποχή της δικτατορίας του Μεταξά, τμήμα του κτηρίου στεγάζει φυλακές αντιφρονούντων, ενώ αυτή του η χρήση παγιώνεται τόσο κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής όσο και κατά τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια. Οι «Φυλακές Χατζηκώνστα» έγιναν γρήγορα ένα κτήριο αντιπαθές στους Αθηναίους, αλλά το κυριότερο αποτέλεσμα της επίταξής του ήταν η ανατίναξή του από τον ΕΛΑΣ τον Δεκέμβριο του 1944, που του προξένησε ζημιές πιθανότατα καθοριστικές για την επιβίωσή του.
Το κτήριο Όθωνα Λέφα-Τετενέ εκεί που πριν τη δεκαετία του 1970 βρισκόταν το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα (φωτο Σύλλογος Φίλων Ιδρύματος Χατζηκώνστα)
Η ανέγερση του κτηριακού συγκροτήματος που αντικατέστησε το Ορφανοτροφείο συνοψίζει όλη την αφήγηση της βίαιης αρχιτεκτονικής μεταβολής που συντελέστηκε στα μεταπολεμικά χρόνια. Η οικοδόμηση του συγκροτήματος το 1963, που έγινε με την μετέπειτα πασίγνωστη μέθοδο της αντιπαροχής, μοιάζει να ανοίγει την αυλαία για ό,τι θα επακολουθήσει, ενώ ο επικεφαλής της κατασκευής, ο εργολάβος (και πολιτευτής της ΕΡΕ) Όθων Λέφας – Τετενές θα συνδέσει το όνομά του με παρόμοιες ανοικοδομήσεις σε αρκετά εκτεταμένη κλίμακα. Παρά τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Τετενέ, που περιλάμβαναν πολυτελές ξενοδοχείο και εμπορικό κέντρο αμερικάνικου τύπου, τα τέσσερα ενιαία αλλά αυτόνομα κτήρια του οικοδομικού τετραγώνου στεγάζουν κατοικίες και καταστήματα. Η σημερινή κατάσταση του κτηρίου και η άσχημη γήρανση του μπορεί να λειτουργήσει και ως σύμβολο για την συνολική τροπή που πήρε η μεταπολεμική «ανοικοδόμηση της αντιπαροχής» για την πόλη της Αθήνας.
Το μόνο που θυμίζει σήμερα την ύπαρξη του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα δίπλα στο θηριώδες συγκρότημα του Τετενέ είναι το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, που σχεδιάστηκε επίσης από τον Ερνέστο Τσίλλερ για τον περίβολο του Ορφανοτροφείου και γλύτωσε τελικά την κατεδάφιση. Οι πυργίσκοι του νέο-ρωμανικού ναού του Αγίου Γεωργίου και οι δύο πανύψηλες ουασινγκτόνιες εκατέρωθεν του αποτελούν ισχυρή δήλωση για το μακρινό παρελθόν της οδού Πειραιώς αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν και ενδιαφέρουσα αντίθεση με την διάδοχη κατάσταση.
Το Εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου δίπλα απο το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα του οποίου διακρίνεται το παραμυθένιο αίθριο (φωτο Σύλλογος Φίλων Ιδρύματος Χατζηκώνστα)
Φτάνοντας στην πλατεία Ελευθερίας, το σημαντικότερο κτήριο που συναντάμε στα μέσα του 19ου αιώνα είναι η κατοικία του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. Η εντυπωσιακή, νεοκλασικού ρυθμού, οικία Κουμουνδούρου αντικατέστησε ένα παλαιότερο αρχοντικό σπίτι που υπήρχε στο ίδιο σημείο από τα οθωνικά κιόλας χρόνια, ιδιοκτησίας του πλούσιου ομογενή Ιωάννη Καρατζά, δείχνοντας ότι η κατεδάφιση κτηρίων και η αντικατάσταση τους με άλλα είναι μια υπόθεση παλαιά όσο και η ίδια η ύπαρξη της Αθήνας και ταυτόσημη με την εξέλιξή της, με την εξαγωγή των συμπερασμάτων σχετικά με αυτό να εξαρτάται τόσο από την αισθητική αξία των κτισμάτων που θυσιάζονται, όσο και την αξία αυτών που καλούνται να τα αντικαταστήσουν.
Οικία Κουμουνδούρου
Το νεοκλασικό κτήριο της πρωθυπουργικής κατοικίας θα συνδεθεί με αρκετά σημαντικά γεγονότα της πολιτικής ζωής της Ελλάδας ως τον θάνατο του ιδιοκτήτη του το 1883 ενώ θα δώσει στην πλατεία και το ανεπίσημο, αν και εξαιρετικά διαδεδομένο, όνομα της. Στα μετέπειτα χρόνια, το κτήριο θα παραμείνει ακμαίο μέσω της επανάχρησης, στεγάζοντας επί σειρά ετών το ένατο γυμνάσιο αρρένων Αθηνών. Τελικά, θα κατεδαφιστεί κατά την δεκαετία του 70, δίνοντας σήμερα τη θέση του σε έναν άχαρο χώρο στάθμευσης, πλαισιωμένο από τα ερείπια αντίστοιχων κτισμάτων της ίδιας εποχής.
Η κατεδάφιση των κτηρίων της πλατείας Ελευθερίας, πέρα από το ότι στέρησε την πόλη από ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που περιείχε αξιόλογα δείγματα διάφορων φάσεων του νεοκλασικισμού, ουσιαστικά κατέστρεψε κι ένα ακόμα νεοκλασικό έργο, το οποίο δεν είναι άλλο από την ίδια την πλατεία.
Πλατεία Κουμουνδούρου-Ελευθερίας
Αν και η σημερινή πλατεία Κουμουνδούρου – Ελευθερίας είχε ήδη προβλεφθεί από το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert, η αναθεώρηση του σχεδίου από την Leo Von Klenze της έδωσε το ρόλο του συνόρου ανάμεσα στην καινούρια, ορθοκανονικά σχεδιασμένη νεοκλασική πόλη και τον ακανόνιστο, οθωμανικό αστικό ιστό της συνοικίας του Ψυρρή. Το όραμα του Klenze ήταν μια πλατεία με νεοκλασικά μνημειακό χαρακτήρα, ο οποίος επιτυγχανόταν μέσω ενός εκτεταμένου αλσυλλίου αλλά και της έντονης ημικυκλικής απόληξης της πλατείας προς την μεριά της παλιάς πόλης. Η μνημειακότητα της τότε πλατείας Λουδοβίκου, όπως αρχικά ονομάστηκε, συμβόλιζε την νεοκλασική αναγέννηση της Αθήνας, την διαφορά αλλά και την ένωση της παλαιάς με τη σύγχρονη πόλη αποτελώντας ταυτόχρονα και ένα είδος «πύλης εισόδου» στην Αθήνα, σε μια εποχή που η κύρια είσοδος της παρέμενε ακόμα η δυτική της πλευρά.
Σήμερα, η πλατεία Κουμουνδούρου δεν θυμίζει σχεδόν τίποτα από τον αρχικό της σχεδιασμό, καθώς το «άλσος του Γερανίου» έχει εξαφανιστεί ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ ο ημικυκλικός σχεδιασμός διατηρείται ορατός μόνο σε περιορισμένο κομμάτι του αριστερού ημικυκλίου της πλατείας, λόγω των εκτεταμένων κατεδαφίσεων στο δεξί ημικύκλιο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατεδάφιση των κτηρίων που όριζαν την πλατεία Κουμουνδούρου λειτούργησε διαλυτικά όχι μόνο για τον αισθητικό και ιστορικό χαρακτήρα της πλατείας, αλλά ακόμα και για την ίδια της την ύπαρξη.
Μιλώντας για την πλατεία Κουμουνδούρου, αξίζει να σημειώσουμε το Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών, που μπορεί να θεωρεί ενδεικτικό παράδειγμα των διαδοχικών αλλαγών νοοτροπίας σχετικά με την αρχιτεκτονική και την πόλη. Χτισμένο την δεκαετία του 1870 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου (και κατά άλλους, του Γεράσιμου Μεταξά) το Δημοτικό Βρεφοκομείο θεωρείται ένα από τα αντιπροσωπευτικά δείγματα του ώριμου νεοκλασικισμού στην Αθήνα και είναι αναγνωρισμένο ως νεώτερο μνημείο, αναπόσπαστα δεμένο με την ταυτότητα της οδού Πειραιώς.
Άλλη μια άποψη της πλατείας Κουμουνδούρου/Ελευθερίας που βλέπει την Λ. Πειραιώς
Την εποχή που χτίστηκε ωστόσο, η χωροθέτηση του αντιμετώπισε την συγκρατημένη εχθρότητα ορισμένων αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, καθώς θεωρήθηκε ότι η παρουσία του, τόσο σε επίπεδο κλίμακας όσο και σε επίπεδο χρήσης, τραυμάτιζε το όραμα του Leo Von Klenze για την μνημειακότητα της πλατείας Ελευθερίας.
Φυσικά, η τεράστια αλλαγή που συντελέστηκε στην μεταπολεμική Αθήνα δεν περιορίζεται στην οδό Πειραιώς ούτε βέβαια αφορά αποκλειστικά νεοκλασικά κτήρια, έστω και η απώλειά τους έχει αποτυπωθεί στην συλλογική μνήμη εντονότερα από άλλες αντίστοιχες απώλειες, καταλαμβάνοντας πλέον ρόλο συμβόλου. Η συνεχής ανανέωση του κτηριακού αποθέματος είναι συνώνυμη της εξέλιξης μιας βιώσιμης πόλης, παράλληλα όμως με το σεβασμό στην πολιτιστική της κληρονομιά και την ιστορική μνήμη. Στο τοπίο της οδού Πειραιώς του 21ου αιώνα, σημασία έχει η ανάδειξη και η προστασία της αρχιτεκτονικής της πολυμορφίας και η επανένταξη του δρόμου στην καθημερινότητα της Αθήνας, παρά τα πολλά προβλήματα που είναι συνυφασμένα με την σημερινή του ύπαρξη.
Επιμέλεια - Σύγχρονες φωτογραφίες: Γιώργος Θάνος
Μακέτα: Kατερίνα Συνοδινού
ΠΗΓΕΣ:
Κωστής Βατικιώτης, Νίκος Εγγονόπουλος : Η πολυδιάστατη προσωπικότητα του υπερρεαλιστή ζωγράφου και ποιητή (επιμέλεια),ένθετο Επτά Ημέρες της εφημερίδας ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 15/5/97
Νικόλαος Μαγουλιώτης & Παναγιώτης Δημοσθένης Περδίκης, Επανασχεδιασμός πολυχρηστικού συγκροτήματος στο Μεταξουργείο, Διπλωματική εργασία για την σχολή αρχιτεκτόνων μηχανικών του ΕΜΠ, Αθήνα 2013
Δώρα Μέντη, Η Αθήνα από τον 19ο στον 21ο αιώνα: Μια λογοτεχνική περιδιάβαση από την παλιά ως τη σημερινή εικόνα της πόλης, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2008
Νίκος Μπελαβίλας, Οδός Πειραιώς, 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH : To Τέλος των Γιγάντων. Βιομηχανική Κληρονομιά και Μετασχηματισμοί των Πόλεων, Βόλος, Νοέμβριος 2007
Μάνος Γ. Μπίρης, Μισός Αιώνας Αθηναϊκής Αρχιτεκτονικής, Ελληνική Βιβλιοδεσία, Αθήνα 1987
