«Είναι λευκός Ευρωπαίος ο Κασιδιάρης;» ρωτούσε πρόσφατα το κοινό της στο δίκτυο η διεθνής ρατσιστική οργάνωση “Stormfront” παραθέτοντας φωτογραφίες του μέλους της Χρυσής Αυγής ως απόδειξη ότι «μοιάζει αφρικανός». Να μειδιάσουμε ειρωνικά, όπως η πλειοψηφία των ελλήνων δημοσιογράφων και μιντιανθρώπων ή να αδράξουμε επιτέλους την ευκαιρία να μιλήσουμε για το ρατσισμό ξεκάθαρα, χωρίς ανεκδοτολογίες και αβάσιμους αφορισμούς, και πέρα από συναισθηματικές φορτίσεις;
Μια διαφορετική προσέγγιση λοιπόν. Θα μιλήσω εδώ για το φαινόμενο του ρατσισμού ως ανθρωπολόγος και θα εξηγήσω σύντομα κι όσο πιο απλά είναι δυνατό, τους τρόπους με τους οποίους το προσεγγίζει η επιστήμη μου. Συγκεκριμένα, η ανθρωπολογία όπως αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ. Το τονίζω αυτό ειδικά επειδή το θέμα εδώ είναι ο ρατσισμός. Θεμελιώδη ερευνητικά προβλήματα της αμερικανικής ανθρωπολογίας από την εμφάνισή της ως επιστημονικό πεδίο ήταν ο ορισμός της «φυλής» και η «φυλετική πολυμορφία». Αυτό δε συνέβη στην Ευρώπη όπου η λεγόμενη κοινωνική ανθρωπολογία αναπτύχθηκε με διαφορετικά ζητούμενα. Στις ΗΠΑ, καθοριστική μορφή για την ανθρωπολογία ήταν ο Franz Boas (Boas, F. 1966 (orig. 1940), Race, Language, and Culture. New York: Free Press). Η έρευνά του, κι αυτή των φοιτητών και φοιτητριών του, είχαν ως αποτέλεσμα η κλασική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ να συνδυάζει τέσσερις κλάδους: πολιτιστική ανθρωπολογία (πολύ κοντά στην ευρωπαϊκή «κοινωνική ανθρωπολογία»), αρχαιολογία, γλωσσολογία και βιολογική ανθρωπολογία. Θεμελιώδες πρόβλημα της αμερικανικής ανθρωπολογίας από την εποχή του Boas όπως ανέφερα ήταν (και είναι) η «φυλή» (race)- ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζεται και αναλύεται συγκριτικά και σε όλες του τις διαστάσεις (δεδομένων των τεσσάρων κλάδων της επιστήμης): κοινωνικοπολιτικές και πολιτιστικές, ιστορικές, γλωσσολογικές και βιολογικές. Θα θίξω μερικά βασικά σημεία σύντομα μιας και νομίζω ότι μας επιτρέπουν να σκεφτούμε κριτικά και σε βάθος τον «λόγο περί φυλετικών διακρίσεων και ρατσισμού» που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, και να ξανασκεφτούμε σοβαρά αν το ειρωνικό μειδίαμα είναι η καλύτερη αντίδραση στη ρητορική και την ιδεολογία του ρατσισμού, ανεξάρτητα από το ποιοι επιλέγονται κάθε φορά ως θύματα.
Οι «φυλετικές» διακρίσεις και ο ρατσισμός δεν είναι ακαδημαϊκά φαινόμενα. Είναι καθημερινά βιώματα. Είναι ο τρόπος που εκφραζόμαστε, που κατασκευάζουμε κατηγορίες, που ορίζουμε το «εμείς» και το «ο άλλος»
Δεν είναι τυχαίο ότι η ελληνική ορολογία, ιδιαιτέρως οι όροι που χρησιμοποιούνται καθημερινά, είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Μας ενδιαφέρει εδώ ιδιαίτερα η γλώσσα της καθημερινότητας όπως και η γλώσσα των ΜΜΕ. Οι «φυλετικές» διακρίσεις και ο ρατσισμός δεν είναι ακαδημαϊκά φαινόμενα. Είναι καθημερινά βιώματα. Οι λέξεις, οι εκφράσεις και οι όροι που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τέτοια φαινόμενα δεν είναι απλές κοινοτυπίες. Αντίθετα, διαμορφώνουν τους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τα φαινόμενα αυτά: τις κατηγορίες που κατασκευάζουμε καθώς ορίζουμε το «εμείς» και το «οι άλλοι». Τους τρόπους με τους οποίους ανήκουμε ή εξαιρούμε. Πώς αποδίδει λοιπόν κανείς τον όροrace στα ελληνικά; Με τον γενικό όρο «φυλή». Δεν ενδιαφέρει εδώ η ετυμολογία της λέξης «φυλή» ούτε η ιστορία της. Ένας Αθηναίος του 5ου αιώνα πΧ, για παράδειγμα, με τον όρο «φυλή» αντιλαμβανόταν κάτι τελείως διαφορετικό από έναν Αθηναίο του 21ου αιώνα. Τα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα και οι ιστορικές συγκυρίες είναι τελείως διαφορετικά. Ο όρος «φυλή» στις μέρες μας είναι παραπλανητικός. Συγχέει τον όρο race («βιολογική φυλή») με τον όρο tribe (όπως πχ. «φυλή ινδιάνων του Αμαζονίου»). Τι σημαίνει αυτό; Στην κλασική αμερικάνικη ανθρωπολογία, ο πλέον παρωχημένος όρος tribe περιέγραφε έναν «τύπο» κοινωνίας με συγκεκριμένα συστήματα συγγένειας, οικονομίας και πολιτικής οργάνωσης. Μαζί με τις λεγόμενες «ομάδες», τις «αρχηγικές κοινωνίες» και τα «κράτη» ήταν μια κατηγορία σε ένα ιεραρχικό, διαχρονικό και παγκόσμιο (και φυσικά αποικιοκρατικό) μοντέλο ταξινόμησης των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο όρος «φυλή» ως tribe πάντως στηρίζεται σε παρατηρήσεις που αφορούν φαινόμενα πολιτισμικά. Αντίθετα, ο όρος «φυλή» ως race, στηρίζεται σε κάποιου είδους βιολογικά κριτήρια (συνήθως σχετίζεται ρητορικά με «κοινό αίμα» ή «κοινό DNA»).
Ο γενικός ελληνικός όρος «φυλή» δεν επιτρέπει την διάκριση μεταξύ πολιτισμού και βιολογίας- μια διάκριση που είναι απαραίτητη για να κατανοήσουμε το φαινόμενο «ρατσισμός» σήμερα. Στην πιο ακραία της μορφή φυσικά αυτή η σύγχυση οδηγεί στην αντίληψη (που μεταφέρεται από μέλη της Χρυσής Αυγής και όχι μόνο), ότι πολιτισμός και ιστορία καταγράφονται με κάποιον τρόπο στο «κοινό μας αίμα» (ή DNA) και μεταφέρονται βιολογικά από γενιά σε γενιά.
Παρόμοια σύγχυση χαρακτηρίζει την σχεδόν συνώνυμη χρήση των όρων ρατσισμός, εθνοκεντρισμός, ξενοφοβία, και προκατάληψη στην καθομιλουμένη αλλά και από τα ΜΜΕ. Όλα αποτελούν μορφές κοινωνικών διακρίσεων. Δεν πρόκειται όμως για ίδια φαινόμενα. Σε αντίθεση με τον εθνοκεντρισμό, την ξενοφοβία και τις κοινωνικές προκαταλήψεις που είναι ίσως κάποτε δύσκολο να τα ξεχωρίσει κανείς χωρίς συστηματική ανάλυση μιας και μοιράζονται κοινούς τρόπους έκφρασης, ο ρατσισμός διαφέρει γιατί- ίσως φανεί περίεργο- είναι πολύ πιο εύκολο να τον διαγνώσει κανείς.
Ο ρατσισμός είναι το πιο σαφές και ξεκάθαρο είδος κοινωνικής διάκρισης. Κι αυτό γιατί σε αντίθεση με όλες τις άλλες μορφές κοινωνικών διακρίσεων ο ρατσισμός εκφράζει την διάκριση πάντα σε σχέση με τη βιολογία (με άλλα λόγια, ως κάτι που υπάρχει «από τη φύση»). Έναν ορισμό της «φυλής» (race) και του ρατσισμού μας δίνει ο Conrad Kottak. Τον απλοποιώ λιγάκι εδώ: Όταν σε μια κοινωνική ομάδα (συνήθως εθνότητα όχι όμως απαραίτητα) αποδίδονται βιολογικές ιδιαιτερότητες/χαρακτηριστικά (συνήθως συνυφασμένα με «κοινό αίμα» ή «κοινό DNA») τότε αυτή η ομάδα αποτελεί μια «φυλή» (race). Όταν η ομάδα που ορίζεται με τέτοιον τρόπο γίνεται αντικείμενο διακρίσεων τότε το φαινόμενο περιγράφεται ως «ρατσισμός» (Kottak, K. 2008, Anthropology : The Exploration of Human Diversity . 12th edition. p. 304. New York: McGraw Hill.) Με άλλα λόγια ίδιον του ρατσισμού είναι ότι χρησιμοποιεί την βιολογία (ως συνώνυμη με τη φύση) για να χτίσει την σειρά επιχειρημάτων που στηρίζουν την οποιαδήποτε ιδεολογία διακρίσεων ενστερνίζεται. Δεν είναι τυχαίο ότι τα γνωστά από την ιστορία ρατσιστικά καθεστώτα, εφάρμοσαν «λύσεις» (sic) που ήταν πάντα βιολογικές (στρατόπεδα θανάτου, μαζικές εξοντώσεις, γενοκτονίες). Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι άλλες μορφές διακρίσεων είναι λιγότερο βίαιες. Ωστόσο η ρατσιστική δράση (βλ. βία) πάντα απώτατο σκοπό έχει την βιολογική εξόντωση. Συνδέεται άμεσα αυτό με το ότι στη βάση της η ιδεολογία του ρατσισμού στηρίζεται πάντα σε ένα «βιολογικό» επιχείρημα. Ο ρατσισμός είναι η πιο επικίνδυνη από όλες τις άλλες μορφές κοινωνικών διακρίσεων γιατί εξ ορισμού αποβλέπει στην εξόντωση των θυμάτων του.
Οδηγούμαστε λοιπόν σε μερικά λογικά ερωτήματα. Αναγνωρίζει πράγματι η βιολογία «βιολογικές φυλές» και υπάρχουν βιολογικά κριτήρια με τα οποία μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε την διαφορετικότητα που βλέπουμε γύρω μας; Πώς «ανήκει» κανείς σε «βιολογική φυλή» και πώς εξαιρείται από μια άλλη; Υπάρχει «καθαρή φυλή» (όρος προσφιλής στην ρητορική ρατσιστικών ομάδων περιλαμβανομένης της Χρυσής Αυγής -παραπέμπω επίσης και στο ερωτηματολόγιο περί «φυλετικής καθαρότητας του Κασιδιάρη»); Πέρα απ’ τη βιολογική διάσταση ποιες είναι οι κοινωνικές διαστάσεις του ρατσιστικού φαινομένου και πώς συνδέεται ο ρατσισμός με φαινόμενα οικονομικών και πολιτικών ανισοτήτων («δομικός και θεσμικός ρατσισμός»); Τι συμβαίνει στην Ελλάδα στις μέρες μας και ποια είναι, πέρα από μειδιάματα, συναισθηματισμούς και ανεκδοτολογίες, η απάντηση που μπορεί να δώσουν η εκπαίδευση και οι επιστήμες στον ρατσισμό;
Προς στιγμήν: δυο τρία χειροπιαστά (sic) προβλήματα (για χρήστες iphone και μη):
https://itunes.apple.com/us/app/guess-my-race/id372936589?mt=8
https://itunes.apple.com/us/app/who-am-i-race-awareness-game/id372945923?mt=8
http://utenti.unife.it/guido.barbujani/index.php?lng=it&p=10
Για όσες και όσους διαβάζουν Αγγλικά, χρήσιμες πληροφορίες θα βρείτε εδώ:
http://www.livinganthropologically.com/anthropology/biological-anthropology-racism/
http://www.livinganthropologically.com/2012/07/23/teaching-race-anthropology/
http://anthropologyreport.com/best-introduction-to-anthropology-syllabus-four-fields-2013/
Ο Σύλλογος Αμερικανών Ανθρωπολόγων συμμετέχει και υποστηρίζει τη δράση Understanding Race ενώ και το χειμερινό εξάμηνο του 2013 για το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν ήταν επίσης αφιερωμένο στο Understanding Race Project.
